Lò gốm Hưng Lợi di tích cấp quốc gia 300 tuổi, nằm trên địa bàn phường 16, quận 8 sau 24 năm đến nay đã trở thành phế tích khi bị người dân xâm hại nghiêm trọng. Đây cũng là vấn đề đã được Đài Tiếng nói Việt Nam đề cập thời gian gần đây. Tại buổi giám sát về thực hiện Nghị quyết số 52 ngày 8/12/2019 của HĐND TP.HCM về thực hiện bảo tồn di sản và cảnh quan đô thị của thành phố tại quận 8 diễn ra chiều 14/9, ông Cao Thanh Bình, Trưởng ban Văn hoá xã hội của HĐND TP.HCM cho rằng, với Lò gốm Hưng Lợi, vấn đề hiện nay không phải là quy trách nhiệm mà cấp bách hơn là bảo tồn, phục dựng lại di sản.
Tiến sĩ khảo cổ Nguyễn Thị Hậu, Tổng Thư ký Hội Sử học TP.HCM gắn bó với quận 8 từ năm 1996-1997. Khi thành phố chuẩn bị kỷ niệm 300 năm Sài Gòn – TP.HCM thì Bảo tàng Lịch sử TP nơi bà đang làm phó giám đốc được giao nhiệm vụ điều tra, khảo sát các di tích trên địa bàn. Dựa vào quá trình khảo sát, đội khảo cổ đã bắt đầu khai quật Lò gốm Hưng Lợi vào cuối năm 2017. Sau khai quật đợt 1, nhận thấy di tích có giá trị rất lớn nên Bảo tàng Lịch sử đã xin UBND thành phố tiếp tục khai quật đợt 2, đồng thời làm hồ sơ đề nghị Bộ Văn hoá Thông tin công nhận di tích cấp quốc gia.
Theo bà Hậu, từ sau khi khai quật, nhóm khảo cổ đã nhìn thấy nguy cơ vì đây là khu vực đang đô thị hoá mạnh và người dân đã đào vùng ven của lò lấy phế phẩm gốm để đắp đường và đắp móng nhà. Và thực tế bây giờ, di tích cấp quốc gia đang bị người dân sống xung quanh tàn phá. Từ di tích bỗng thành phế tích, bà Hậu cho rằng, đó là trách nhiệm của địa phương, của cơ quan quản lý văn hoá và cả của các nhà nghiên cứu, vì đã không có động thái cảnh báo nguy cơ. Hiện nay, thành phố đang có dự án phục hồi lại một phần di tích Lò gốm Hưng Lợi, song Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu lại lo ngại: "Có dự án phục hồi lại một phần. Như vậy thì, có hai vấn đề đặt ra, thứ nhất là có giữ được toàn bộ đất này đến khi dự án thành hiện thực hay không?Và thứ hai nếu như phục dựng lại thì phải phát huy giá trị bằng cách đưa nó vào du lịch, đưa vào giáo dục lịch sử địa phương. Và toàn bộ cơ sở hạ tầng phục vụ là vấn đề đặt ra, chứ không thể để di tích đường đi vào hết sức khó khăn và như vậy sẽ không phát huy được, vì như vậy di tích sẽ đến lúc nào đó, nó sẽ biến mất".
Khu di tích Lò gốm Hưng Lợi hay còn gọi là Lò Lu, Lò Cây Keo nằm trên địa bàn phường 16, quận 8 được Bộ Văn hoá Thông tin (nay là Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch) công nhận di tích khảo cổ học quốc gia vào năm 1998. Năm 1999, Sở Văn hoá Thông tin thực hiện dự án xây dựng cổng, tường rào, mái che khu di tích. Nhưng đến nay, mái che bảo vệ không còn, phần trên của lò gốm chỉ còn là một mô đất, hiện trạng di tích xuống cấp trầm trọng. Một tồn tại mà Đài Tiếng nói Việt Nam từng phản ánh là tình trạng xây dựng trái phép của các hộ dân vào vùng di tích đã được UBND quận 8 ngăn chặn bằng việc lắp đặt cổng, hàng rào lưới B40 để bảo vệ, thực hiện thi công lắp đặt hai bảng cảnh báo nghiêm cấm xâm hại khu di tích. Nhưng đến năm 2021, phần cổng và hàng rào lưới đã bị cắt, hai cánh cổng đã bị tháo và tấm bảng cảnh báo bị xịt sơn trắng toàn bộ không còn nhìn thấy chữ. Có thể nói tình trạng xâm hại khu Lò gốm Hưng Lợi ở tình trạng báo động đỏ.
Là di tích cấp quốc gia được công nhận hơn 24 năm, nên về mặt pháp lý Lò gốm Hưng Lợi được bảo vệ bởi Luật Di sản văn hoá và một số quy định liên quan khác. Song với hiện trạng di tích hiện nay thì rõ ràng vấn đề trách nhiệm của địa phương, trách nhiệm của ngành văn hoá cần phải đặt ra.
Bảo tồn di tích, không được chần chừ
Ông Hoàng Nghị - Trưởng phòng Quản lý Di sản Văn thuộc Sở Văn hoá Thể thao TP.HCM cho biết: Theo quy định của Luật Di sản văn hoá thì uỷ ban nhân dân các cấp trực tiếp quản lý các di tích. Sở và quận 8 đã nhiều lần họp và trao đổi, thống nhất nhiệm vụ cần làm, đó là điều chỉnh lại khu vực bảo vệ di tích và tôn tạo di tích. Tuy nhiên việc điều chỉnh lại khu vực bảo tồn khu di tích phải xin ý kiến của Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch.
Còn ông Nguyễn Thanh Sang – Phó Chủ tịch UBND quận 8 cho biết, di sản cấp quốc gia trực tiếp quản lý là thành phố vì thực tế ở cấp quận không biết được giá trị của khảo cổ học. Riêng ở góc độ địa phương, qua nhiều đời lãnh đạo, quận cũng đã kiểm điểm các chủ tịch phường, kiểm điểm cán bộ địa chính phường, kể cả lãnh đạo phòng văn hoá thông tin của huyện vì để người dân xâm hại di tích. Để xảy ra tình trạng trên theo ông Sang, là do để đất trống trong thời gian dài, quận 8 lại đang trong quá trình đô thị hoá, người dân làm liều nên di tích bị xâm hại.
"Ở cấp quận không biết được giá trị của di tích khảo cổ. Tôi cũng nói thật luôn là mới nghe đầy đủ từ tiến sĩ Hậu về giá trị khu di tích này. Gần như địa phương ít được thông tin về giá trị của khu di tích. Khu di tích này còn nhiều giá trị còn nằm trong lòng đất phải khai quật thì mình phải biết đó là cái gì. Nhưng từ khi được công nhận đến nay không được khai quật, mà trách nhiệm khai quật này không phải của địa phương", ông Nguyễn Thanh Sang cho biết.
Theo ông Cao Thanh Bình – Trưởng ban Văn hoá xã hội của HĐND TP.HCM, việc đặt vấn đề bảo tồn di tích lò gốm Hưng Lợi đến nay đã là quá trễ. Cho nên không được để trễ thêm nữa mà phải hành động nhanh. Trước mắt, UBND phường 16 phải làm ngay công tác tuyên truyền vận động người dân; đưa lực lượng thanh niên tình nguyện, lực lượng công tác xã hội hỗ trợ dọn dẹp lại di tích. Phường có thể thực hiện xã hội hoá, huy động mạnh thường quân gắn camera an ninh kết nối về công an phường để thường xuyên theo dõi tình hình an ninh trật tự ở khu vực này. Sở Văn hoá Thể thao phải đưa di tích vào dự án cấp bách, báo động đỏ, nguồn kinh phí phải ưu tiên và cắt cử người quản lý.
"Một dự án cấp quốc gia mà đến giờ chưa có ban quản lý dự án. Khi có ban quản lý dự án, trưởng ban quản lý dự án, phó ban quản lý dự án rồi các thành viên thì trách nhiệm rõ ràng. Nếu chúng ta thấy cấp bách thì một đồng chí phó giám đốc sở kiêm nhiệm trưởng ban quản lý dự án. Còn nếu chúng ta thấy cần đi vào chuyên đề sâu thì có thể có chuyên trách quản lý dự án. Cái này sở văn hoá thể thao phải nghiên cứu, tính toán", ông Bình cho biết.
Lò gốm Hưng Lợi thuộc làng nghề nổi tiếng của Sài Gòn xưa và là khu vực lò gốm duy nhất của thành phố còn tồn tại. Vào giữa thế kỷ 18-19 nơi này sản xuất chủ yếu là lu gốm, giai đoạn thứ hai sản xuất đồ trang trí nội thất và công cụ làm vườn, giai đoạn thứ ba là sản xuất vật dụng ăn uống. Sau này người Pháp di dời làng nghề của Sài Gòn cũ ra khu vực khác, trong đó nhiều người di dời đến khu vực Lái Thiều ở Bình Dương và Tân Vạn ở Đồng Nai và tiếp tục nghề gốm dưới thương hiệu khác. Là chứng tích lịch sử của quá trình đô thị hoá của TP.HCM nhưng nay đang thành phế tích nên việc phục dựng, bảo tồn và phát huy giá trị di tích này đang là việc thành phố phải làm ngay./.
