Khi khối lượng rác thải nhựa đang ngày càng tăng trên toàn thế giới, một câu hỏi thiết yếu vẫn chưa được giới khoa học giải đáp thỏa đáng. Đó là tác hại của chúng, ở cả khía cạnh trực tiếp lẫn gián tiếp, gây ra cho sức khỏe con người là gì?
Nhiều năm trước, khi các hạt vi nhựa bắt đầu xuất hiện trong ruột của cá và động vật có vỏ, mối quan tâm của các nhà nghiên cứu tập trung vào an toàn của hải sản. Động vật có vỏ được cho là nguồn ô nhiễm mang các hạt vi nhựa vào thẳng hệ tiêu hóa của con người. Bởi không giống như cá, khi ăn động vật có vỏ (như ốc, trai, hàu), chúng ta ăn toàn bộ những gì thuộc về chúng, trong đó có các hạt vi nhựa ở trong dạ dày của những động vật này.
Năm 2017, giới khoa học Bỉ khẳng định những người yêu thích hải sản có thể tiêu thụ tới 11.000 hạt vi nhựa mỗi năm do ăn trai - món ăn được yêu thích ở đất nước này.
Khi bị xả thẳng ra môi trường, rác thải nhựa sẽ liên tục phân mảnh, vỡ vụn thành hạt, thậm chí còn mảnh hơn sợi tóc người, sau đó dễ dàng bay vào không khí. Vi nhựa được hấp thụ vào cơ thể người thông qua hô hấp (khi hít phải những hạt nhựa bay lơ lửng) hay tiêu hóa (ăn phải những động vật có sẵn vi nhựa trong cơ thể).
Dick Vethaak, giáo sư danh dự về chất độc sinh thái tại Đại học Vrije Amsterdam (Hà Lan) khẳng định: "Nhựa không nên có trong máu người, dù quả thực chúng ta đang sống trong thế giới đa hạt, đơn cử như bụi, phấn hoa mà con người cũng đang hít phải mỗi ngày".
Vi nhựa ở khắp mọi nơi
Vi nhựa được định nghĩa là các hạt có kích thước nhỏ hơn 5mm. Richard Thompson - nhà khoa học hàng hải tại Đại học Plymouth (Anh), đã đặt ra thuật ngữ này vào năm 2004 sau khi tìm thấy nhiều mảnh nhựa có kích thước bằng hạt gạo ở bề mặt cây cỏ phía trên một bãi biển ở Anh.
Trong những năm tiếp theo, các nhà khoa học đã xác định vị trí của các vi nhựa trên toàn cầu, từ bề mặt rãnh Mariana đến đỉnh Everest. Tức là rác thải nhựa đã xuất hiện ở những nơi thấp nhất lẫn cao nhất trên Trái đất.
Hạt vi nhựa tồn tại ở khắp mọi nơi.
Vi nhựa có trong muối, bia, trái cây tươi và rau quả và nước uống. Các hạt nhựa lơ lửng trong không khí trong vài ngày và có thể rơi từ trên trời xuống như mưa. Theo giới nghiên cứu, số lượng hạt vi nhựa tăng lên theo thời gian khi hàng năm có thêm nhiều tấn rác thải nhựa tràn ra đại dương và bị phân hủy.
Các nhà khoa học đến từ Đại học Kyushu (Nhật Bản) ước tính có 24,4 nghìn tỷ hạt vi nhựa đang tồn tại trong các đại dương trên thế giới, tương đương với khoảng 30 tỷ chai nước nửa lít.
"Khi tôi bắt đầu thực hiện công việc này vào năm 2014, các nghiên cứu đang được thực hiện đều liên quan đến việc tìm kiếm vị trí của hạt vi nhựa. Còn hiện tại, chúng ta có thể ngừng tìm kiếm, bởi hạt vi nhựa tồn tại ở bất kỳ đâu", Alice Horton, chuyên gia ô nhiễm vi nhựa tại Trung tâm Hải dương học Quốc gia Anh chia sẻ.
Tuy nhiên, xác định tác hại của hạt vi nhựa là công việc khó hơn nhiều so với tìm ra chúng. Nhựa được tạo ra từ sự kết hợp phức tạp của các chất hóa học, bao gồm các chất phụ gia giúp chúng có độ bền và tính linh hoạt. Cả nhựa và chất phụ gia hóa học đều tiềm ẩn nguy cơ độc hại.
Scott Coffin, nhà nghiên cứu tại Ủy ban Kiểm soát nguồn nước Bang California cho biết, phân tích gần đây nhất đã chỉ ra hơn 10.000 hóa chất đặc biệt được sử dụng trong nhựa, trong đó hơn 2.400 chất có khả năng gây hại.
Một nghiên cứu khác cho thấy có tới 8.681 hóa chất và chất phụ gia duy nhất đang tồn tại trong một sản phẩm nhựa duy nhất. Nhiều hóa chất không được quản lý chu toàn và 901 hóa chất không được sử dụng trong bao bì thực phẩm.
Nhiều con sông tại Manchester (Anh) bị ô nhiễm vi nhựa.
Từng nghiên cứu cách bụi vận chuyển chất dinh dưỡng, mầm bệnh và chất gây ô nhiễm, Janice Brahney, nhà khoa học hóa sinh tại Đại học Bang Utah (Mỹ) cho biết, cô lo ngại vì sản lượng nhựa được sản xuất mỗi năm đang tăng đáng kể, trong khi con người hiện nay chưa biết nhiều về vi nhựa.
Năm 2020, 367 triệu tấn nhựa sẽ được sản xuất. Con số này được dự báo tăng gấp 3 lần vào năm 2050. "Thật đáng báo động vì chúng ta đã đi sâu vào vấn đề này và chúng ta vẫn chưa hiểu được hậu quả của chúng", Brahney chia sẻ.
Thách thức của giới khoa học
Công cuộc tìm kiếm tác hại tiềm ẩn từ nhựa bắt đầu từ các nghiên cứu trên động vật cách đây khoảng 40 năm, khi các nhà sinh vật biển nghiên cứu chế độ ăn của chim biển bắt đầu tìm thấy nhựa trong dạ dày của chúng.
Khi nhiều động vật hoang dã biển bắt đầu bị ảnh hưởng bởi nhựa do vướng hoặc nuốt phải, các nghiên cứu đã mở rộng ra ngoài các loài chim, đến các loài sinh vật biển khác.
Năm 2012, Công ước về Đa dạng Sinh học ở Montreal thông báo rằng tất cả 7 loài rùa biển, 45% các loài động vật có vú biển và 21% các loài chim biển đều bị ảnh hưởng do ăn hoặc bị vướng vào rác thải nhựa.
Trong một thập kỷ sau đó, số lượng và rủi ro của rác thải nhựa đối với động vật biển đã trở nên tồi tệ hơn, khi có hơn 700 loài động vật bị ảnh hưởng bởi nhựa.
Các nhà khoa học cho biết, có thể hàng trăm triệu con chim hoang dã đã tiêu thụ nhựa. Đến năm 2050, dự báo tất cả các loài chim biển trên thế giới sẽ ăn phải rác thải nhựa. Một số quần thể chim nhất định được cho là đang bị đe dọa do tiếp xúc với các hóa chất gây rối loạn nội tiết có trong nhựa. Các nghiên cứu về cá kết luận rằng nhựa có thể gây hại cho hệ thống sinh sản và gây áp lực cho gan.
Vi nhựa xâm nhập vào cơ thể người khi chúng ta hít thở, hoặc ăn các loại động vật đã nhiễm vi nhựa.
Các nghiên cứu trên động vật đã chỉ ra sự phổ biến của rác thải nhựa và giúp cung cấp thông tin nghiên cứu về các tác động sinh lý và độc học tiềm ẩn của nó đối với con người.
Việc đo lường tác hại của nhựa đối với con người khó hơn nhiều so với động vật. Bởi không giống như chim và cá, con người không thể tiêu thụ một chế độ ăn uống bằng nhựa theo cách có chủ ý.
Trong các thí nghiệm, vi nhựa được chứng minh là có thể gây ra hại cho các tế bào trong cơ thể người, bao gồm cả phản ứng ức chế và giết chết tế bào. Nhưng cho đến nay, chưa có nghiên cứu dịch tễ học nào ghi nhận mối liên hệ giữa việc tiếp xúc với vi nhựa và tác động đến sức khỏe.
Thay vào đó, các nghiên cứu chủ yếu tập trung vào việc xác định sự hiện diện của vi nhựa trong các bộ phận khác nhau của cơ thể người. Một nghiên cứu năm 2018 đã tìm thấy vi nhựa trong phân của 8 người. Một nghiên cứu khác ghi nhận sự hiện diện của vi nhựa trong nhau thai của thai nhi.
Theo The Guardian, nghiên cứu chỉ ra rằng vi hạt nhựa gây hại cho các tế bào (gây phản ứng dị ứng và chết tế bào) sau khi xâm nhập vào cơ thể người thông qua thức ăn của họ. Tuy nhiên, tác động đến sức khỏe con người là không chắc chắn vì không biết vi nhựa tồn tại trong cơ thể bao lâu trước khi được đào thải ra ngoài.
"Các tác động có hại lên tế bào trong nhiều trường hợp là khởi đầu cho các ảnh hưởng đến sức khỏe. Chúng ta nên quan tâm đến vấn đề này. Song hiện tại, chúng ta không có cách nào để bảo vệ chính mình", chuyên gia Evangelos Danopoulos, thuộc Trường Hull York (Anh), khẳng định. Con người không thể tránh được hạt vi nhựa bởi chúng tồn tại ở khắp mọi nơi.
"Chúng ta tiếp xúc với những hạt này hàng ngày: chúng ta đang ăn chúng, chúng ta đang hít thở chúng. Và chúng tôi không thực sự biết chúng phản ứng với cơ thể chúng ta như thế nào khi chúng ở trong", Danopoulos nói thêm.
Nghiên cứu về phổi, được thực hiện tại Đại học Hull (Anh) đã chỉ ra mức độ xâm nhập của các hạt trong không khí. Trong khi các nhà khoa học dự kiến sẽ tìm thấy các sợi nhựa trong phổi của các bệnh nhân phẫu thuật, thì ở nghiên cứu trước đó được thực hiện trên tử thi, các nhà khoa học rất bất ngờ khi tìm thấy số lượng lớn các sợi nhựa, với nhiều hình dạng và kích thước khác nhau, nằm sâu trong thùy dưới phổi người.
Nhiều nghiên cứu sâu rộng về các chất độc được tìm thấy trong nhựa, cũng như các bệnh về phổi, từ bệnh hen suyễn và bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính (COPD) đến ung thư, giết chết hàng triệu người mỗi năm và có liên quan đến việc tiếp xúc với các chất ô nhiễm khác đã được thực hiện.
Nhiều loại vi nhựa được các nhà khoa học tìm thấy trong cơ thể loài cá.
Con người hít phải nhiều loại hạt lạ mỗi ngày và kể từ buổi bình minh của cuộc Cách mạng Công nghiệp trên thế giới. Khi hạt lạ (trong đó có thể có vi nhựa) xâm nhập theo đường thở, phản ứng đầu tiên của cơ thể là tìm cách tống chúng ra ngoài.
Các hạt lớn trong đường thở thường được ho ra ngoài. Chất nhầy hình thành xung quanh các hạt sâu hơn xuống đường hô hấp, tạo ra một "thang máy" chất nhầy đẩy chúng trở lại đường hô hấp trên để được tống ra ngoài. Các tế bào miễn dịch bao quanh những tế bào còn lại để cô lập chúng.
Theo thời gian, những hạt đó có thể gây kích ứng dẫn đến một loạt các triệu chứng từ viêm, nhiễm trùng đến ung thư.
Kari Nadeau, bác sĩ kiêm giám đốc nghiên cứu dị ứng và hen suyễn tại Đại học Stanford (Anh) cho biết các hạt được xác định trong nghiên cứu được làm từ nhựa, được khẳng định là độc hại đối với con người và gây kích ứng phổi, chóng mặt, đau đầu, hen suyễn và ung thư.
Điều mà các nhà khoa học chưa biết là liệu các hạt nhựa trong phổi có đáp ứng được mức độ và thời gian tiếp xúc để vượt qua ngưỡng gây hại hay không.
"Chất dẻo chỉ đơn giản nằm trơ ở đó, hay chúng sẽ dẫn đến phản ứng miễn dịch của cơ thể dẫn đến sẹo, xơ hóa hoặc ung thư? Chúng tôi biết những vi nhựa này ở khắp nơi. Chúng tôi không biết liệu sự hiện diện trong cơ thể có dẫn đến vấn đề hay không", Albert Rizzo, Giám đốc y tế Hiệp hội Phổi của Mỹ cho biết.
