Nhắc tới vùng cao Tây Bắc, ngoài những cảnh đẹp mà thiên nhiên ưu ái ban tặng, chúng ta không thể không nhắc tới ẩm thực của người dân tộc thiểu số nơi đây, trong đó món xôi ngũ sắc không chỉ là một món ngon mà còn chứa đựng những thông điệp văn hóa độc đáo.
Xôi ngũ sắc thu hút thực khách ngay từ tên gọi của mình với 5 màu. Đây là món ăn của nhiều dân tộc như: Tày, Thái, Nùng, Cao Lan. 5 màu xôi tương ứng với ngũ hành có sự tương sinh tương khắc. Màu đỏ tượng trưng cho hỏa, đen là màu của thủy, trắng là màu của kim, vàng là màu của thổ, xanh tượng trưng cho mộc. Nhưng với mỗi dân tộc, xôi ngũ sắc lại mang một ý nghĩa riêng.
Chị Hà Thị Huấn, người đầu bếp dân tộc Tày tại tỉnh Yên Bái chia sẻ: “Với người Tày, xôi ngũ sắc là món ăn đặc biệt trong dịp Tết đoan ngọ 5/5 âm lịch. Người Tày có quan niệm ăn xôi ngũ sắc vào Tết đoan ngọ sẽ mang lại sức khỏe cho con người. Màu đỏ tượng trưng cho lửa, sức khỏe, màu vàng đại diện của cây lúa, màu tím đại diện cho đất đai trù phú, màu trắng mang lại tình yêu chung thủy, màu xanh đen gắn với trang phục truyền thống cùa người Tày”.
Với đồng báo Thái xôi ngũ sắc cũng mang ý nghĩa đặc biệt như chia sẻ của chị Lường Thu Trang, cán bộ văn hóa thị xã Nghĩa Lộ: “Màu đỏ tượng trưng cho sự sống mãnh liệt, màu tím tượng trưng cho đất đai, màu vàng tượng trưng cho sự ấm no hạnh phúc, màu xanh giống như màu xanh của núi rừng Tây Bắc, màu trắng thể hiện cho tình yêu đôi lứa, tình yêu trong sáng, ngây thơ”.
Ngoài ra, với một số dân tộc khác như: Nùng, Mường, Cao Lan món xôi ngũ sắc cũng tượng trưng cho sự ấm no hạnh phúc, là một món ăn truyền thống dâng lên ông bà tổ tiên, và các vị thần linh để bày tỏ lòng tôn kính và cảm tạ trời đất đã ban mùa màng bội thu. Cùng là 5 màu ngũ sắc nhưng cách chế biến món này còn tùy thuộc vào điều kiện cũng như tập tục của từng vùng mà cách pha trộn màu sắc để tạo nên món xôi này cũng khác nhau tuy nhiên có điểm chung là để xôi được thơm ngon, màu sắc bắt mắt công đoạn chọn nguyên liệu rất quan trọng. Chị Hà Thị Huấn chia sẻ về bí quyết để chọn nguyên liệu tốt cho món xôi ngũ sắc “Gạo nếp phải là gạo nếp nương, dẻo, thơm, các loại lá cây tạo màu cho món xôi tùy từng vùng sẽ có sự khác nhau. Người Tày thường dùng lá cơm đen, lá cơm đỏ, lá cơm xanh và củ nghệ tía”.
Chọn nguyên liệu rồi từng công đoạn chế biến cũng cần được tuân thủ mới tạo nên sự hoàn hảo của món xôi ngũ sắc “đầu tiên ta phải chuẩn bị nước để nhuộm gạo, lá cơm đỏ cắt về, rửa sạch, phơi héo cho vào nồi nấu. Với lá cơm đỏ cho thêm một ít lá chua như lá sấu, lá me để bóng cơm và đẹp. Với lá cơm xanh thì chỉ lấy nước ngâm. Lá cơm đen giã một ít tro rơm đốt nấu gạo lấy nước ngâm gạo. Với cơm vàng, giã củ nghệ tía vắt lấy nước rồi trộn với gạo đã ngâm. Gạo đã được đãi sạch và ngâm qua một đêm, vớt ra để ráo nước cho vào chõ xôi. Loại nào dễ phai màu nhất để dưới đáy chõ rồi lần lượt các loại gạo khác hoặc có thể mỗi loại gạo xôi riêng một chõ”-chị Hà Thị Huấn chia sẻ thêm.
Theo kinh nghiệm của các bà, các mẹ đã từng nhiều lần làm món này, một lưu ý đặc biệt là để xôi ngũ sắc chuẩn vị, giữ được mùi thơm gạo mới, mùi hương của các loại lá cây tạo màu cùng với màu sắc bóng đẹp tự nhiên ta phải đồ xôi bằng chõ làm từ gỗ, đun nhỏ lửa và đều. Bên cạnh đó, cách bài trí món này cũng rất quan trọng bởi nó thể hiện đặc trưng của mỗi dân tộc qua cách bày biện.
Người Thái thường bày xôi ra mẹt, thành hình bông hoa 5 cánh tượng trưng cho hoa ban-loại hoa đặc trưng của núi rừng Tây Bắc. Hoa ban có ý nghĩa rất đặc biệt đối với dân tộc Thái.
Người Nùng thì có cách bày ra đĩa, ra mẹt, gói bằng là tùy từng dịp cho phù hợp nhất nhưng chủ yếu bày theo hai cách là bằng đĩa và bằng mẹt.
Với người Tày, thường dùng là rong gói xôi ngũ sắc, giúp cho xôi được mềm, dẻo, giữ được độ ấm vừa phải, đặc biệt khi mở gói xôi ra có mùi thơm của lá rong.
Màu sắc đã hấp dẫn, nhưng nếu được thưởng thức hương vị của xôi ngũ sắc sẽ là một dấu ấn khó phai với các thực khách.
Với sự giao thoa văn hóa vùng miền, du khách có thể bắt gặp món xôi ngũ sắc ở nhiều nơi trên đất nước Việt Nam nhưng để thưởng thức được trọn vẹn cả về sắc và hương thì hãy ghé thăm đồng bào dân tộc thiểu số Tây Bắc, đó chắc chắn sẽ là một trải nghiệm thú vị mà bạn không thể quên./.
