Năm 2015, Iran ký thỏa thuận hạt nhân lịch sử mang tên Kế hoạch Hành động chung Toàn diện (JCPOA) với nhóm P5+1 (gồm Anh, Mỹ, Nga, Pháp, Trung Quốc và Đức). Theo đó, Tehran đồng ý hạn chế làm giàu uranium và cho phép Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) giám sát chương trình hạt nhân của mình để đổi lấy việc dỡ bỏ trừng phạt. Trước JCPOA, Liên Hợp Quốc, Mỹ và EU từng bóp nghẹt nền kinh tế Iran bằng các lệnh trừng phạt, khiến ngành công nghiệp dầu mỏ Tehran “chạm đáy” và hàng tỷ USD tài sản nước này bị đóng băng trong các ngân hàng phương Tây.
Tuy nhiên, trong nhiệm kỳ Tổng thống đầu tiên, ông Trump đã đơn phương rút Mỹ khỏi thỏa thuận JCPOA vào năm 2018 và tái áp đặt các lệnh trừng phạt kinh tế đối với Iran. Động thái này đã khiến Tehran phẫn nộ và nhanh chóng phá vỡ các cam kết ban đầu.
Ông chủ Nhà Trắng nhiều lần gọi JCPOA là một “thỏa thuận tồi”, cho rằng thỏa thuận này không đủ mạnh để ngăn Iran phát triển vũ khí hạt nhân và còn để ngỏ nhiều khoảng trống liên quan vấn đề chương trình tên lửa đạn đạo của Tehran. Chính quyền Trump cũng phát động chiến dịch "gây sức ép tối đa" nhằm buộc Iran quay lại bàn đàm phán với các điều kiện cứng rắn hơn. Israel, đồng minh then chốt của Washington tại Trung Đông, đã ủng hộ mạnh mẽ quyết định này của Mỹ, đồng thời cho rằng Tehran có thể dùng dòng tiền từ việc nới lỏng trừng phạt trước đó để mở rộng ảnh hưởng quân sự tại khu vực.
Israel bất ngờ
Trở lại Nhà Trắng lần này, Tổng thống Mỹ dường như đã đổi ý về vấn đề Iran. Washington và Tehran ngày 12/4 dự kiến sẽ tiến hành vòng đàm phán đầu tiên sau nhiều năm gián đoạn nhằm tìm kiếm một thỏa thuận mới về chương trình hạt nhân gây tranh cãi của Iran.
Tuyên bố của ông Trump về việc nối lại đàm phán với Iran đã khiến Israel bất ngờ. Từ lâu, ông vẫn khẳng định sẽ đạt được một thỏa thuận “tốt hơn” JCPOA, dù Iran liên tục từ chối đàm phán lại. Trước đó, ông Trump từng cảnh báo Mỹ có thể “sẽ đánh bom” nếu Tehran không đồng ý.
Phát biểu sau tuyên bố nối lại đàm phán của ông Trump, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu tuyên bố thỏa thuận duy nhất có thể chấp nhận là việc Iran hoàn toàn từ bỏ chương trình hạt nhân, bao gồm tháo dỡ các cơ sở và thiết bị dưới sự giám sát của Mỹ. Ông Netanyahu cũng cảnh báo ông Trump không nên thỏa hiệp chỉ để đạt được một thắng lợi ngoại giao mang tính hình thức.
Israel – quốc gia không ký Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT) và được cho là đã sở hữu vũ khí hạt nhân, coi một Iran có vũ khí hạt nhân là mối đe dọa sống còn, bởi Tehran nhiều lần từ chối công nhận quyền tồn tại của Nhà nước Do Thái.
Dù cả Mỹ và Israel đều có khả năng tấn công quân sự vào các cơ sở hạt nhân của Iran, chiến dịch như vậy sẽ cực kỳ phức tạp và rủi ro. Nhiều cơ sở được chôn sâu dưới lòng đất, chỉ có thể bị phá hủy bằng loại bom xuyên phá đặc biệt mà chỉ Mỹ sở hữu. Một cuộc tấn công có thể kéo theo phản ứng trả đũa dữ dội từ Iran, trong đó có khả năng tấn công vào lực lượng Mỹ đang đóng trong khu vực và phóng tên lửa vào các mục tiêu Israel.
Iran ra điều kiện
Iran từ trước tới nay vẫn khẳng định chương trình hạt nhân của nước này chỉ phục vụ mục đích dân sự. Tuy nhiên, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) cũng như nhiều quốc gia khác nhiều lần bày tỏ nghi ngờ về tuyên bố của Iran, nhất là sau khi các cơ sở hạt nhân bí mật của nước này bị phát hiện vào năm 2002. Điều này được cho là đã vi phạm Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT) mà Iran là một bên tham gia ký kết.
Theo NPT, các quốc gia được quyền sử dụng công nghệ hạt nhân vào mục đích hòa bình nhưng không được phát triển vũ khí hạt nhân. Tuy nhiên, kể từ sau khi Mỹ rút khỏi JCPOA, Iran đã liên tục vi phạm các điều khoản trọng yếu của thỏa thuận này, thông qua việc lắp đặt hàng ngàn máy ly tâm hiện đại để làm giàu uranium – một hoạt động vốn bị cấm theo JCPOA.
Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) cho biết, kể từ khi Mỹ rút khỏi JCPOA, Iran đã vượt xa các giới hạn làm giàu uranium. Đến tháng 3/ 2025, IAEA ước tính Iran đã tích trữ khoảng 275 kg uranium được làm giàu ở mức 60%, tiệm cận ngưỡng dùng để chế tạo vũ khí hạt nhân là 90%. Giới chức Mỹ cảnh báo rằng Iran có thể sản xuất đủ vật liệu phân hạch cho một quả bom chỉ trong vòng 1 tuần, dù việc chế tạo vũ khí hoàn chỉnh có thể kéo dài từ 6 tháng đến 18 tháng.
Ngày 9/4, Tổng thống Trump, người đã khôi phục chiến dịch “gây sức ép tối đa” lên Tehran vào tháng 2/2025, nhắc lại lời đe dọa sẽ dùng tới biện pháp quân sự nếu Iran không ngừng chương trình hạt nhân của mình. Ông Trump còn tuyên bố Israel sẽ là “bên dẫn đầu trong nỗ lực đó”.
Động thái mạnh mẽ của Nhà Trắng được cho là đã khiến Iran chấp nhận ngồi vào bàn đàm phán với Mỹ tại Oman vào ngày 12/4. Tuy nhiên, trong khi ông Trump nói về “đàm phán trực tiếp”, Ngoại trưởng Iran Abbas Araghchi khẳng định các cuộc đối thoại ở Oman sẽ diễn ra theo cách gián tiếp. Iran sẵn sàng hợp tác nhưng yêu cầu ông Trump trước hết phải từ bỏ phương án quân sự nhắm vào nước này.
EU bị gạt ra ngoài lề
Cách tiếp cận của chính quyền Mỹ hiện nay được cho là đang lặp lại phong cách đơn phương trong nhiệm kỳ đầu của Trump, khi ông ưu tiên đàm phán trực tiếp với Iran và gần đây là với Nga về Ukraine, khiến châu Âu bị gạt ra bên lề.
Reuters dẫn lời ba nhà ngoại giao châu Âu cho biết Mỹ đã không thông báo cho phương Tây về các cuộc đàm phán hạt nhân bí mật được tổ chức tại Oman, trước khi Tổng thống Trump công bố sự kiện này vào đầu tuần này. Điều này xảy ra trong bối cảnh Washington nắm trong tay "lá bài quan trọng": khả năng tái áp đặt các lệnh trừng phạt của Liên Hợp Quốc đối với Tehran.
Ông Blaise Misztal, Phó Chủ tịch phụ trách chính sách tại Viện An ninh Quốc gia Do Thái ở Mỹ, nhận định: “Mỹ sẽ cần một chiến lược ngoại giao phối hợp với các đồng minh châu Âu khi tham gia các cuộc đàm phán với Iran”, đồng thời nhấn mạnh rằng sự phối hợp đó là “rất quan trọng để đảm bảo có được áp lực ngoại giao tối đa lên Iran”.
Do đã rút khỏi thỏa thuận hạt nhân JCPOA vào năm 2018, Washington không còn khả năng khởi động cơ chế "snapback" nhằm tái áp đặt các biện pháp trừng phạt tại Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc. Theo các điều khoản trong JCPOA, các bên tham gia có quyền khởi động cơ chế này trong vòng 30 ngày nếu các biện pháp giải quyết tranh chấp thông thường không thể dẹp yên cáo buộc vi phạm đối với Iran. Tuy nhiên, cơ hội này sẽ không còn sau ngày 18/10 khi thỏa thuận chính thức hết hiệu lực. Trách nhiệm này giờ đây nằm trong tay nhóm E3 gồm Anh, Pháp và Đức – ba nước còn lại trong thỏa thuận có quyền kích hoạt cơ chế phản ứng kể trên.
Theo các nhà phân tích, điều này cho thấy Mỹ cần phải “bắt tay” với E3 trong quá trình đàm phán thỏa thuận hạt nhân với Iran, đặc biệt là khi Israel – một trong những tiếng nói chỉ trích Iran mạnh mẽ nhất, đã liên tục vận động các nước châu Âu khởi động cơ chế trừng phạt.
Hiện phương Tây vẫn đang nỗ lực tham gia giải quyết vấn đề hạt nhân ở Iran theo cách riêng của mình. Theo tiết lộ của ba nhà ngoại giao, E3 đã thông báo với Iran rằng họ sẽ cân nhắc kích hoạt cơ chế phản ứng nhanh vào cuối tháng 6/2025. Đáp lại, Tehran cảnh báo rằng hành động này có thể dẫn đến "hậu quả khắc nghiệt", buộc nước này phải “xem xét lại học thuyết hạt nhân” của mình.
Trong khi đó, châu Âu vẫn nhấn mạnh vai trò thiết yếu của mình trong các nỗ lực ngăn Iran phát triển vũ khí hạt nhân. Nhóm E3 đã đàm phán với Iran từ năm 2003 và tiếp tục thực hiện các cuộc đối thoại riêng, đặc biệt trong bối cảnh khoảng trống chính sách từ Mỹ sau bầu cử. Họ đã bắt đầu tiến trình đàm phán thăm dò từ tháng 9/2024 nhằm tìm kiếm các hạn chế mới trước khi thỏa thuận JCPOA hết hiệu lực vào ngày 18/10.
Châu Âu cũng hỗ trợ Washington trong việc gia tăng áp lực lên Tehran, bao gồm áp đặt các biện pháp trừng phạt mới và tăng cường nỗ lực giám sát thông qua IAEA. Theo các nhà ngoại giao, Iran coi các cuộc đàm phán với E3 là cách làm dịu căng thẳng và có thể tạo ra bước đệm trước khi ngồi vào bàn đàm phán với Mỹ.
