Chủ trương nhất quán, xu thế quốc tế
Tại phiên họp ngày 13/8 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Xã hội Nguyễn Đắc Vinh trình bày báo cáo thẩm tra dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giáo dục. Theo đó, Thường trực Ủy ban đề nghị Bộ Giáo dục và Đào tạo ( GD&ĐT) nghiên cứu xây dựng một bộ sách giáo khoa (SGK) dùng chung trên toàn quốc, còn các bộ sách khác chỉ mang tính chất tham khảo, đồng thời tiến tới miễn phí cho học sinh phổ thông.
Trước đề xuất này, Bộ trưởng Bộ GD&ĐT Nguyễn Kim Sơn nhấn mạnh: chương trình giáo dục phổ thông hiện hành đã thống nhất trên toàn quốc. Sự khác biệt chỉ nằm ở cách thể hiện, ngữ liệu và phương pháp tiếp cận của từng bộ SGK. Dù sử dụng sách khác nhau, học sinh vẫn đạt yêu cầu về kiến thức và năng lực. “SGK chỉ là học liệu hỗ trợ, không quyết định toàn bộ quá trình dạy học”, Bộ trưởng nhấn mạnh.
Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định lưu ý, theo Nghị quyết 88 về đổi mới chương trình, cần có một bộ SGK do Bộ GD&ĐT biên soạn, song song với nhiều bộ sách khác để bảo đảm sự đa dạng. Ông cho rằng việc sửa luật lần này cần thể chế hóa Nghị quyết 29 về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đồng thời thúc đẩy Bộ GD&ĐT thực hiện đúng cam kết đã đề ra.
Thực tế, từ khi thực hiện chủ trương xã hội hóa biên soạn SGK, đã có hơn 2.600 tác giả tham gia, gấp 3 lần so với trước đây. Các địa phương và nhà trường đánh giá mô hình này giúp tăng tính chủ động, linh hoạt, tạo nhiều lựa chọn phù hợp với điều kiện thực tế. Giáo viên không còn phụ thuộc hoàn toàn vào một bộ sách, mà có thể lựa chọn tài liệu phù hợp nhất cho lớp học của mình.
Đề thi tốt nghiệp THPT theo chương trình mới cũng cho thấy SGK chỉ mang tính tham khảo, không còn vai trò “pháp lệnh” như trước. Đây là minh chứng rằng học sinh và giáo viên có thể dạy - học theo chuẩn năng lực, không gò bó vào khuôn mẫu duy nhất. Tuy nhiên, vẫn còn những băn khoăn.
Cử tri Hưng Yên từng kiến nghị Bộ GD&ĐT nên có một bộ SGK chung, vì khi sáp nhập tỉnh, nhiều học sinh phải chuyển trường theo bố mẹ và gặp khó khăn do mỗi nơi dùng một bộ sách khác nhau. Ngoài ra, việc giá SGK tăng nhanh, phải thay mới liên tục, cũng khiến nhiều phụ huynh mong muốn quay lại mô hình cũ để giảm gánh nặng chi phí.
Kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt từ các nền giáo dục tiên tiến như Nhật Bản và Phần Lan, cho thấy hoàn toàn có thể duy trì một chương trình thống nhất nhưng đi cùng nhiều bộ SGK chất lượng. Cụ thể, Nhật Bản không có “một bộ SGK duy nhất”. Thay vào đó, nhiều nhà xuất bản tư nhân biên soạn SGK dựa trên khung chương trình quốc gia. Bộ Giáo dục thẩm định và phê duyệt, chỉ sách đạt chuẩn mới được phép lưu hành. Các trường, địa phương được quyền chọn SGK phù hợp từ danh mục đã duyệt. Cách làm này vừa đảm bảo thống nhất chuẩn kiến thức, vừa duy trì cạnh tranh và sáng tạo.
Những hệ lụy nếu quay lại một bộ SGK
Một bộ SGK duy nhất có ưu điểm: thống nhất chuẩn kiến thức, giảm chênh lệch vùng miền, thuận lợi cho kiểm tra - thi cử, tiết kiệm chi phí, tránh tình trạng “chạy sách”. Nhưng nếu chỉ nhìn vào những lợi ích ngắn hạn này mà bỏ qua hệ quả lâu dài thì sẽ rất nguy hiểm.
Trước hết, một bộ SGK sẽ dẫn tới độc quyền tri thức, làm thui chột đổi mới và sáng tạo. Sự đa dạng vùng miền, văn hóa khó có thể phản ánh đầy đủ trong một cuốn sách duy nhất. Giáo viên và học sinh sẽ quay lại tình trạng lệ thuộc vào sách, thiếu sự linh hoạt trong phương pháp dạy học. Đây là mô hình mà nhiều quốc gia đã từ bỏ từ lâu để tiến tới giáo dục mở, đa dạng và cá nhân hóa.
PGS.TS Phạm Mạnh Hà (Trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội) cảnh báo: “Việc quay lại một bộ SGK duy nhất là đi ngược xu thế, có nguy cơ làm thụt lùi những thành quả đổi mới đã đạt được. Nguy hiểm hơn, nếu Bộ GD&ĐT trực tiếp biên soạn, cơ quan quản lý vừa làm “trọng tài” vừa làm “cầu thủ”, sẽ phá vỡ hoàn toàn tính khách quan và cạnh tranh lành mạnh”. Theo ông, nguyên nhân của tình trạng giá SGK cao không nằm ở số lượng sách nhiều hay ít, mà ở cơ chế quản lý thị trường. Vì vậy, giải pháp đúng là kiểm soát giá, tăng chính sách hỗ trợ, tiến tới miễn phí SGK cho học sinh - chứ không phải cắt giảm số lượng để áp đặt một bộ sách duy nhất.
Thực tế, từ năm 2020, việc triển khai “một chương trình - nhiều SGK” đã mang lại nhiều đổi mới: giáo viên tiếp cận chương trình trước SGK, tăng học 2 buổi/ngày, nâng cao năng lực dạy học tích cực; học sinh hứng thú hơn với hoạt động trải nghiệm, dự án; đội ngũ giáo viên, chuyên viên, người ra đề thi được nâng cao trình độ. Phụ huynh cũng dần thay đổi nhận thức, coi trọng năng lực thực tế thay vì chỉ bám vào một bộ sách.
Một bộ SGK dùng chung cả nước tuy thuận tiện cho chỉ đạo, triển khai đồng bộ và tiết kiệm chi phí nhưng lại làm nghèo đi sự phong phú và năng động của tri thức. Việt Nam cần duy trì một chương trình thống nhất nhưng có nhiều SGK chất lượng, được thẩm định nghiêm ngặt, kèm học liệu mở và nội dung tiệm cận xu thế quốc tế. Ngay cả các báo cáo giám sát của Quốc hội cũng ghi nhận hiệu quả của chủ trương này. Nếu quay lại mô hình một bộ SGK, nền giáo dục sẽ tụt lùi, đánh mất tính linh hoạt vốn đang dần hình thành.
Cốt yếu là chất lượng SGK
Kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 - kỳ thi đầu tiên theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018 chứng minh rằng học sinh có thể làm tốt bài thi không bám vào một bộ SGK cụ thể, thể hiện tư duy sáng tạo, khả năng vận dụng đa dạng. Nhiều bộ SGK đã giúp giáo viên và học sinh tiếp cận kiến thức từ nhiều góc nhìn, phản ánh đặc thù vùng miền, khuyến khích đổi mới phương pháp dạy học, tránh học vẹt. Các hoạt động STEM, nghiên cứu khoa học, trải nghiệm sáng tạo được triển khai rộng rãi, cho thấy lợi ích của việc không bó buộc vào một bộ sách duy nhất.
Không ít chuyên gia cho rằng, điều cốt yếu hiện nay không phải là quay lại mô hình cũ, mà là nâng cao chất lượng biên soạn SGK, tăng cường tập huấn giáo viên, kết hợp học liệu mở và tài liệu ngoài SGK, để mọi học sinh từ thành thị đến nông thôn, miền núi đều được tiếp cận tri thức bình đẳng.
Từ Nghị quyết 29 (2013) đến Luật Giáo dục 2019, Việt Nam đã kiên định với chủ trương “một chương trình - nhiều SGK”. Kết luận 91-KL/TW (12/8/2024) cũng tái khẳng định nguyên tắc này, đồng thời yêu cầu nếu Bộ GD&ĐT tham gia biên soạn thì cũng phải cạnh tranh bình đẳng như các nhà xuất bản khác. Mục tiêu lâu dài là có những bộ SGK chất lượng cao, tiết kiệm chi phí, tiến tới miễn phí cho học sinh phổ thông. “Đã đến lúc chúng ta cần một sự kiên định, dũng cảm và tầm nhìn đủ xa để không lùi bước trước những áp lực nhất thời. Bộ Giáo dục cần phải làm đúng vai trò của mình: kiên định với định hướng đổi mới, nâng cao năng lực cho giáo viên, và giải quyết triệt để các vấn đề còn tồn tại thay vì đánh đổi tương lai giáo dục cho một giải pháp ngắn hạn”, PGS.TS Phạm Mạnh Hà nhấn mạnh.
Rõ ràng, việc quay lại một bộ SGK duy nhất có thể đem lại sự thống nhất nhất thời, nhưng sẽ hạn chế sáng tạo, nghèo nàn tri thức và cản trở hội nhập quốc tế. Con đường phù hợp với sự phát triển đất nước vẫn là “một chương trình - nhiều SGK”, song song với các giải pháp nâng cao chất lượng, minh bạch và hỗ trợ để học sinh nào cũng được hưởng lợi.
