Ít ai hình dung được, Hồ Gươm cũng đã từng là nơi đón nhận nguồn ánh sáng kỳ diệu từ những cột đèn đường đầu tiên có mặt ở Hà Nội.
Câu chuyện về những cột đèn đường công cộng cũng chính là câu chuyện cho thấy sự thay đổi rõ rệt của đời sống đô thị qua thời gian, mà người đồng hành kể chuyện là nhà báo, nhà nghiên cứu Hà Nội Nguyễn Ngọc Tiến sẽ kể cho chúng ta trong chuyến bộ hành qua phố ngày hôm nay.
"Trước khi người Pháp sang xâm chiếm thì buổi tối ở Hà Nội ăn cơm sớm, đi ngủ rất sớm. Nhưng từ khi bắt đầu phố có các cột đèn thắp bằng dầu thì buổi tối trẻ con đã ra đây chơi. Từ khi bắt đầu có cột đèn công cộng thì dưới chân các cột đèn đều là điểm vui chơi của cả trẻ con và cả người lớn nữa".
Trong các bài viết khảo cứu lịch sử của mình, nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến nhắc nhiều đến sự thay đổi rõ rệt của đời sống đô thị được tái hiện rõ nét qua những câu chuyện nho nhỏ, mà đáng chú ý, như chuyện về chiếc đèn chiếu sáng công cộng ngoài đường phố là một ví dụ.
Bức tranh phố phường Hà Nội và khu vực trung tâm là Hồ Gươm thời trước những năm 1883 là khi màn đêm buông xuống, phố tối mò và im ắng, người dân buôn bán ở khu phố cổ đã đóng cửa hàng từ khi mặt trời chưa lặn và tìm chỗ giấu tiền vì sợ trộm cướp.
Bức tranh phố ở Hồ Gươm thay đổi rõ rệt nhất từ khi có những cột đèn đường công cộng đầu tiên chạy bằng dầu. Ánh sáng nơi đường phố công cộng không chỉ mang đến cho con người sự an toàn, yên tâm, mà còn mang đến vẻ đẹp cho buổi tối ở khu vực trung tâm của thủ đô.
Nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến nhớ từng dấu mốc đổi thay lớn của những chiếc đèn đường công cộng xuất hiện ở khu vực Bờ Hồ, bởi ông không chỉ lướt qua những câu chữ khảo cứu về đèn đường công cộng thông thường, mà thấy ở đó chính là những dấu mốc gắn chặt với sự thay đổi, phát triển của đời sống con người Hà Nội xưa và nay:
"Quanh chỗ phía Đông Hồ Gươm tới phía Bắc là quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục cuối thế kỷ 19 là đường đất, sau rải đá, là 1 trong những nơi cùng phố Tràng Tiền là nơi có đèn đường đầu tiên, nhưng là đốt dầu. Tới năm 1893-1895, khi nhà máy điện hoàn thành thì quảng trường đó là những nơi đầu tiên có đèn đường công cộng thắp điện".
Đường phố công cộng được lắp những chiếc đèn điện đầu tiên ấy thực sự như một nguồn sáng mở ra nhiều điều kỳ diệu, như nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến trích lại từ báo Tương lai Bắc Kỳ ra ngày 15/4/1983 đã viết: “Từ người già đến trẻ con ngơ ngác trước thứ ánh sáng kỳ diệu, trong khi người lớn bàn tán thì lũ trẻ con chơi các trò chơi của chúng dưới chân cột đèn”.
Hay tới tận những năm thập niên 60 thế kỷ trước, khi các đoàn kịch nói dựng vở diễn về đề tài Hà Nội thì trang trí sân khấu không thể thiếu cột đèn vì nó được coi là biểu trưng của đô thị Hà Nội một thời. Cuộc sống càng hiện đại, con người càng cần nhiều ánh sáng hơn vào ban đêm, để một ngày như dài hơn và thấy rõ sự phát triển của cuộc sống đô thị diễn ra nhanh hơn như thế nào:
"Về cái đèn dầu thì chắc là xa xưa lắm. Nó cũng có nhà điện mà bây giờ là sở điện lực đấy của thành phố. Trước đây người ta gọi là nhà đèn chứ không phải là điện lực bây giờ đâu. Cột đèn người ta thay đổi nhiều lắm, không phải một lần đâu, nhiều lần thay đổi cột đèn rồi".
"Thay đổi nhiều, cứ mỗi một thời kì thì coi như là thủ đô lại thay da đổi thịt. Nó khác đi rất nhiều".
Sự đổi thay, hiện đại của những chiếc đèn đường nơi công cộng đi cùng sự phát triển của xã hội cho tới ngày hôm nay, để chúng ta có được một cuộc sống đủ đầy trong ánh sáng của ban ngày, và cũng không thiếu đi sự thú vị trong lung linh sắc màu của ánh sáng ban đêm.
Đến với Hồ Gươm và tìm những gì để nhớ từ chiếc cột đèn đường đầu tiên xuất hiện để hiểu hơn về cảm giác ngơ ngác trước nguồn ánh sáng này của người xưa, cho tới sự khám phá thú vị và thoải mái bộ hành của chúng ta hôm nay…
