Theo báo cáo của Bộ Y tế, Việt Nam chính thức đạt mức sinh thay thế từ năm 2006 và đang trong thời kỳ dân số vàng. Tuy nhiên, tốc độ chuyển đổi dân số diễn ra rất nhanh: mức sinh giảm từ 2,11 con/phụ nữ năm 2021 xuống 1,91 vào năm 2024, thấp hơn mức thay thế 2,1. Nếu xu hướng này tiếp tục diễn ra, Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng vào năm 2039 và từ sau năm 2054, dân số sẽ tăng trưởng âm, dẫn đến thay đổi mạnh về cơ cấu dân số với tỷ lệ người cao tuổi tăng nhanh.
Số liệu từ Liên Hợp Quốc cho thấy, Việt Nam là một trong những nước có tốc độ già hóa nhanh nhất thế giới. Trong vòng chưa đầy 20 năm tới, nhóm dân số trên 65 tuổi có thể chiếm trên 20% tổng dân số. Cụ thể, năm 2024, số lượng người già từ 60 tuổi trở lên là 14,2 triệu người (tăng 2,8 triệu người so với năm 2019). Dự báo đến năm 2029, số người từ 60 tuổi trở lên khoảng 17,3 triệu người (chiếm 16,5% tổng số dân, tăng gần 4 triệu người so với năm 2024). Đến năm 2039, dân số từ 60 tuổi trở lên đạt khoảng 22,8 triệu người (chiếm 20,6%).
Cơ hội và thách thức từ việc già hóa dân số
Các chuyên gia y tế phân tích, nguyên nhân chính của già hóa dân số là do tăng tuổi thọ và giảm tỷ lệ sinh. Tình trạng này đặt ra thách thức lớn trên các lĩnh vực kinh tế, với nguy cơ giảm sút lực lượng và năng suất lao động, cũng như khả năng thiếu hụt lao động, gây ảnh hưởng tiêu cực đến tăng trưởng kinh tế sau năm 2040 khi giai đoạn "dân số vàng" kết thúc.
Già hóa dân số cũng là thách thức rất lớn đối với hệ thống y tế và an sinh xã hội nói chung, có thể kể đến như thiếu hụt, hạn chế về chính sách, hạ tầng, dịch vụ y tế chuyên biệt; sức khỏe tinh thần của người cao tuổi cũng bị ảnh hưởng bởi sự cô đơn và trầm cảm.
Nghiêm trọng hơn, già hóa dân số còn có những tác động nhất định đến hệ thống y tế tại Việt Nam, bao gồm việc gia tăng nhu cầu chăm sóc y tế cho người cao tuổi, đặc biệt là điều trị các bệnh mạn tính như tim mạch, đái tháo đường và các bệnh về thần kinh. Điều này dẫn đến tình trạng quá tải ở các bệnh viện và cơ sở y tế, khi số lượng người bệnh tăng lên nhưng khả năng đáp ứng về nhân lực và trang thiết bị còn hạn chế.
TS. Nguyễn Minh Phong - nguyên Trưởng phòng nghiên cứu kinh tế, Viện Nghiên cứu phát triển KT-XH Hà Nội cho hay, già hóa dân số đang là xu hướng chung của toàn cầu, cơ cấu dân số tại mỗi nước đều có những đặc điểm khác nhau. Tại Việt Nam, do đặc điểm cơ cấu dân số tập trung vào các giai đoạn từ thời chiến tranh và đã “bùng nổ”, đến nay, tỷ lệ gia tăng dân số đã chững lại, có phần sụt giảm, những công dân này đã bước vào giai đoạn “tuổi già”, dẫn đến tốc độ già hóa rất nhanh.
“Tôi lấy ví dụ, một gia đình có 13 người con, những người này đều bước vào giai đoạn về già, trong khi đó con cái của họ trưởng thành, lập gia đình và sinh chỉ 1-2 người con; thậm chí có người không lập gia đình, có người lập gia đình nhưng không có con nên đã khiến tỷ lệ sinh thay thế thấp và chậm so với tốc độ “lão hóa” của thế hệ trên”, ông Phong nói.
Ông Phong cho hay, theo dự báo của nhiều tổ chức uy tín, nhiều khả năng dân số thế giới sẽ tăng trưởng âm chỉ trong một thời gian ngắn nữa. Hầu hết các nước đều có tỷ lệ sinh thay thế thấp. Ảnh hưởng lớn nhất của việc già hóa dân số, tỷ lệ sinh thấp là thiếu nhân lực lao động, là tăng gánh nặng về an sinh xã hội, khi mà số lượng người đi làm và sự tăng trưởng kinh tế không bù lại được tốc độ già hóa cũng như phải đảm bảo an sinh xã hội cho thế hệ này.
“Trước kia trong một gia đình, 4 người đi làm nuôi 1 người thì bây giờ ngược lại, 1 người đi làm phải nuôi 4 người, dẫn đến sự giảm sút rất mạnh về chất lượng cuộc sống của người dân. Cùng với đó, tình trạng khan hiếm lao động sẽ dẫn đến sự sụt giảm tăng trưởng kinh tế. Với một số nước, điều này có thể ảnh hưởng đến quy mô, sức mạnh, kinh tế của quốc gia”.
TS. BS. Hoàng Tú Anh - Giám đốc Trung tâm Sáng kiến Sức khỏe và Dân số (CCIHP) chia sẻ, thực tế hiện nay, nhiều người không muốn lập gia đình, nhiều người lập gia đình nhưng không muốn sinh con. Ngoài ra, việc di cư của một nhóm người cũng có ảnh hưởng tới tình trạng giảm tỷ lệ sinh, khiến cho tỷ lệ người trẻ ít đi, còn tỷ lệ người cao tuổi lại tăng lên.
Tuy nhiên, BS. Hoàng Tú Anh cho rằng, việc già hóa dân số vừa là thách thức nhưng cũng vừa là cơ hội. Về thách thức, khi tỷ lệ người già tăng lên thì lực lượng lao động sẽ giảm đi, yêu cầu về an sinh xã hội nhiều hơn, gánh nặng về y tế, chăm sóc sức khỏe sẽ cao hơn.
Ứng phó với bài toán già hóa dân số ở Việt Nam
Các chuyên gia dân số cho rằng, già hóa dân số đang là một trong những vấn đề trọng tâm của các quốc gia trên thế giới. Nâng cao chất lượng đời sống và gia tăng tuổi thọ trung bình là đánh dấu thành tựu của quá trình phát triển. Tuy nhiên, đồng thời với gia tăng tuổi thọ trong bối cảnh mức sinh thay thế không được duy trì bền vững thì xu thế già hóa dân số nhanh là một tất yếu.
TS. Hoàng Tú Anh nêu quan điểm, việc già hóa là một điều tất yếu của một xã hội phát triển, không chỉ của Việt Nam mà là xu hướng chung trên thế giới. Chúng ta chỉ có thể điều chỉnh sao cho tốc độ già hóa dân số chậm lại một chút, hoặc ứng phó với nó một cách tốt hơn là việc coi điều này như là một “hiểm họa” mà cần phải tránh hoặc dừng lại, bởi việc tránh hay dừng lại là điều không thể nào làm được.
“Nếu bàn câu chuyện già hóa dân số thì phải bàn về nguyên nhân của nó để có những chính sách thích ứng. Hiện nay, nhiều người không muốn sinh con thì phải tìm ra lý do để hỗ trợ họ, cần tạo ra nhiều cơ hội việc làm cho mọi người, bao gồm cả người cao tuổi để đưa ra các dịch vụ hỗ trợ cho nhóm người này tiếp tục được đóng góp cho xã hội, cho nền kinh tế. Đó sẽ là những lợi ích, chúng ta không thể coi người cao tuổi là một gánh nặng cho xã hội. Nếu làm được như vậy thì sẽ giúp tiến trình già hóa dân số chậm lại, xã hội có thích ứng tốt hơn theo hướng già hóa lành mạnh, khi đó “già hóa” dân số không còn là nỗi sợ nữa”.
Nhiều ý kiến khác cho rằng, để ứng phó với tình trạng già hóa dân số, trước hết, cần thay đổi nhận thức trong xã hội, coi trọng vai trò và những đóng góp của người cao tuổi vào sự phát triển kinh tế - xã hội, thay vì chỉ nhìn nhận họ là đối tượng cần được chăm sóc; Tiếp đó, cần khuyến khích tăng tỷ lệ sinh ở các cặp vợ chồng trẻ; cần tăng cường tạo ra nhiều sân chơi an toàn, bổ ích cho trẻ, đồng thời nâng cao chất lượng môi trường giáo dục mầm non để các bậc phụ huynh có thể yên tâm làm việc.
Già hóa dân số không quá lo ngại nếu có sự chuẩn bị tốt thì sẽ biến thách thức thành cơ hội. Do đó, để sẵn sàng cho một xã hội "già", Việt Nam cần nhanh chóng xây dựng mạng lưới an sinh xã hội tốt, có hệ thống chăm sóc sức khỏe cho người cao tuổi để nâng cao chất lượng sống cho họ. Già hóa dân số là một tất yếu, không có cách nào đảo ngược hay níu kéo chậm lại khi mà mức sinh ngày càng thấp, tuổi thọ ngày càng cao, dẫn đến tỉ lệ người cao tuổi trong tổng dân số ngày càng lớn.
