Trở thành một công dân toàn cầu, đó đang được coi là một thành công.Tuy vậy, hiện không ít phụ huynh nhầm tưởng rằng, để con thành công trong thế giới hiện đại, cần phải “tây hóa” hoàn toàn. Vậy chúng ta có thể nuôi dưỡng, đào tạo những công dân toàn cầu nhưng không mất bản sắc Việt? Phóng viên VOV bàn luận về chủ đề này với PGS.TS Trần Thành Nam, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục, thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội.
Giữ gìn bản sắc dân tộc của mình, đồng thời nhân lên những giá trị tích cực của thế giới
PV:Thưa PGS.TS Trần Thành Nam, theo quan điểm của ông, thế nào là một công dân toàn cầu nhưng không mất bản sắc Việt?
PGS.TS Trần Thành Nam: Đó là những công dân có đủ năng lực về tư duy, tư duy sáng tạo, tư duy phản biện, năng lực lãnh đạo, năng lực thấu cảm của con người và năng lực về bản sắc văn hóa để họ có thể tạo ra những giá trị mới cho thế giới, cho nhân loại và cho cuộc sống. Khung tiêu chí của công dân toàn cầu sẽ phải gồm ba khối năng lực chính. Thứ nhất, khối kiến thức gồm có kiến thức về các vấn đề toàn cầu đang được quan tâm, ví dụ như văn hóa, biến đổi khí hậu, già hóa dân số, di cư, sự đa dạng, khác việt về mặt văn hóa tôn giáo, tín ngưỡng ở các vùng, miền của các dân tộc.
Thứ hai là khối kỹ năng. Họ có năng lực để làm việc toàn cầu, trong đó có năng lực ngôn ngữ, năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông, năng lực tư duy phản biện, năng lực hợp tác trong môi trường đa văn hóa, cùng với sự phát triển của công nghệ, họ ngồi một chỗ nhưng làm việc toàn cầu, trên không gian mạng.
Thứ ba, thái độ của công dân toàn cầu là yêu nước, yêu bản sắc văn hóa dân tộc mình nhưng cũng tôn trọng sự đa dạng, giá trị văn hóa của các dân tộc khác và có tinh thần trách nhiệm toàn cầu, tức là giữ gìn bản sắc dân tộc của mình, đồng thời nhân lên những giá trị tích cực của thế giới. Như vậy, khái niệm về tiêu chí công dân toàn cầu dù ở khía cạnh kiến thức, kỹ năng hay thái độ, đều có những điểm nhấn về bản sắc của văn hóa bản địa. Đối với Việt Nam, cũng chính là bản sắc văn hóa Việt Nam. Nó không bị loại trừ mà trở thành một trong những cấu phần cốt lõi, nền tảng, qua đấy định hình những năng lực khác, giúp công dân Việt Nam có thể hội nhập được vào bối cảnh toàn cầu.
PV:Thực tế có những em giỏi ngoại ngữ hơn tiếng mẹ đẻ, thích nói chuyện với nhau bằng tiếng Anh hơn là tiếng Việt. Có những lo ngại rằng, đến một lúc nào đó, tiếng Việt liệu có trở thành ngoại ngữ đối với chính các em hay không? Và việc đứt gãy tiếng mẹ đẻ có thể dẫn đến những đứt gãy khác về văn hóa truyền thống và bản sắc. Ông có ý kiến ra sao về câu chuyện này?
PGS.TS Trần Thành Nam: Những lo ngại đó cho thấy chúng ta đã nhận ra được nguy cơ và cần phải có những chính sách để kịp thời ứng phó, bởi hai yếu tố để thành công và trở thành công dân toàn cầu, đấy là sự sáng tạo và bản sắc văn hóa.
Hiện nay, các em tiếp cận với bảo mẫu “youtube” nhiều hơn là bảo mẫu thật, mà bảo mẫu trên mạng toàn là tiếng Anh, bởi thế, các em nói tiếng Anh thấy dễ hơn, còn vốn từ vựng tiếng Việt rất ít, không đủ để thể hiện được mọi sắc thái của cuộc sống, có nhiều từ tiếng Việt các em không biết dùng như thế nào, sử dụng ngôn ngữ theo kiểu tiếng lóng của giới trẻ, rồi ngôn ngữ không đúng chính tả,… Đấy là những biểu hiện của nguy cơ mai một tiếng Việt.
Bên cạnh đó, chúng ta cũng đứng trước rất nhiều nguy cơ về hòa tan. Câu hỏi đặt ra là: Tại sao giới trẻ chạy theo những xu hướng có nguy cơ làm lu mờ bản sắc văn hóa của mình? Đó là bởi chúng ta chưa đặt giáo dục giá trị vào trọng tâm, và đó là điểm yếu của nền giáo dục hiện nay. Chúng ta phải hiểu rằng, tất cả chương trình giáo dục công dân toàn cầu ở các quốc gia đều không phủ nhận bản sắc địa phương, mà đặt bản sắc địa phương trong bối cảnh toàn cầu hóa, và phát huy việc giữ gìn văn hóa cốt lõi. Tuy nhiên, muốn giới trẻ ngày nay hiểu và quan tâm hơn tới văn hóa bản sắc Việt, cần phải thổi cho nó làn gió mới, phải số hóa được những nét văn hóa xưa thì mới có thể lan tỏa được nó thông qua các phương tiện công nghệ thông tin. Hiện nay, những kênh về ẩm thực của các vùng miền, khám phá cảnh đẹp của quê hương đất nước, nói về phong tục tập quán của các vùng quê đều là của giới trẻ. Vậy mình phải tìm cách nhân lên những điều tốt đẹp đó, giống như một cách đối trọng với các xu hướng ngoại lai. Xu hướng sùng ngoại một cách mù quáng của giới trẻ một phần cũng bởi người lớn không phê phán, không giúp chúng sàng lọc nên giới trẻ không có màng lọc định hướng trong quá trình lựa chọn.
Biết phát huy bản sắc văn hóa dân tộc sẽ tạo ra cơ hội thành công khi hội nhập
PV:Có ý kiến cho rằng, bản sắc văn hóa dân tộc chính là thứ tạo nên sự khác biệt. Nếu biết phát huy bản sắc văn hóa dân tộc sẽ tạo ra cơ hội thành công khi hội nhập. Quan điểm của ông về vấn đề này như thế nào?
PGS.TS Trần Thành Nam: Tôi hoàn toàn đồng ý với quan điểm đó. Sống trong một thế giới đa dạng về văn hóa, chúng ta phải trở nên độc đáo, đặc biệt, mang bản sắc riêng. Điều đó giúp chúng ta đứng ngang hàng với bạn bè và các quốc gia. Công dân toàn cầu trước khi biết nhiều thứ về thế giới thì phải biết mình là ai trong thế giới này. Vì vậy, trọng tâm trong tư duy về việc đào tạo công dân toàn cầu là phải dạy về văn hóa, bản sắc của dân tộc mình, để họ hiểu sâu sắc hơn về nguồn gốc văn hóa và lịch sử của dân tộc, thấy tự hào, tự tin vì bản sắc văn hóa đấy, từ đó, tự định vị được bản thân, tạo được nét riêng cho mình.
Trong giáo dục, chúng ta phải biết chọn lọc những giá trị văn hóa đặc sắc và phù hợp với xu hướng toàn cầu, tích hợp vào chương trình giáo dục phổ thông. Ví dụ như giáo dục về lịch sử, văn hóa cần phải được lồng ghép, tích hợp vào chương trình giáo dục phổ thông mới một cách nhuần nhuyễn; những hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp thì định hướng là trang bị cho học trò năng lực công dân toàn cầu, trong đó, phải nhấn mạnh đến các yếu tố về bản sắc Việt.
Đối với ngoại ngữ, đến một giai đoạn nào đấy sẽ không quan trọng nữa, bởi ứng dụng công nghệ, AI sẽ dịch được mọi ngôn ngữ. Và điều quan trọng nhất sẽ là tư duy ngôn ngữ viết, phải biểu đạt được tâm tư, tình cảm, suy nghĩ của mình mang đặc trưng bối cảnh văn hóa của mình. Thế hệ trẻ của Việt Nam cần phải được dạy và phát triển năng lực truyền thông để truyền thông về văn hóa của người Việt, để thế giới bị hấp dẫn bởi văn hóa Việt.
PV: Những thách thức nào đặt ra khi đào tạo một công dân toàn cầu nhưng không mất bản sắc dân tộc? Và giải pháp nào cho những thách thức đó, thưa ông?
PGS.TS Trần Thành Nam: Thách thức nếu có thì liên quan đến yếu tố con người, cơ chế, ý thức, sự nhận thức của chúng ta. Trong chương trình giáo dục hiện nay chưa xác định được rõ ràng mục tiêu giáo dục công dân toàn cầu mang đậm đà bản sắc dân tộc. Nội dung giáo dục này đã được đưa vào chương trình giáo dục phổ thông mới nhưng chưa hiển thị rõ. Nhiều giáo viên, chương trình chưa tích hợp được những kiến thức như biến đổi khí hậu nóng lên toàn cầu, những xung đột quốc tế, bình đẳng giới… vào các môn học, hoặc chưa chú ý tiếp cận vấn đề từ các góc nhìn văn hóa khác nhau, chưa tổ chức được các hoạt động giáo dục trải nghiệm, hoạt động chuyên đề,… Ở nước ngoài, có những bạn tuổi còn nhỏ nhưng đã trở thành một nhà hoạt động xã hội cho những vấn đề về biến đổi khí hậu, bình đẳng giới. Thế nhưng ở Việt Nam, các bạn trẻ dường như chưa quan tâm nhiều đến những vấn đề toàn cầu, những giá trị văn hóa bản sắc của đất nước mình. Đó chưa hẳn do giới trẻ, mà bởi người lớn chưa định hướng để họ chú ý, quan tâm tới những vấn đề đó.
Bởi vậy, trong kế hoạch phát triển của từng trường, phải đưa ra được những nội dung cụ thể về đào tạo công dân toàn cầu nhưng không mất bản sắc dân tộc. Sẽ phải có nhóm cán bộ cốt cán để hiện thực hóa mục tiêu này. Nhà trường phải lồng ghép các hoạt động để học sinh được giao lưu, tham quan, tiếp cận với các nền văn hóa khác nhiều hơn, giúp các bạn có nhận thức toàn cầu, tôn trọng sự khác biệt trong văn hóa của các dân tộc, niềm tin, tín ngưỡng của bạn bè trên thế giới. Bộ ba: giáo viên, gia đình và cộng đồng phải là người dẫn đường, chuyển hóa tất cả giá trị văn hóa bản sắc đó trở thành những nét đặc trưng ở người trẻ. Trước hết, họ phải giữ gìn nếp sống truyền thống, có những hành xử đậm chất văn hóa, biểu đạt giá trị văn hóa dân tộc một cách sâu đậm nhất, có ý thức phê phán những biểu hiện phi văn hóa.
PV:Trân trọng cảm ơn ông!
