Nghệ nhân ưu tú Lò Văn Biến, gần 90 tuổi, ở bản Cang Nà, phường Trung Tâm, thị xã Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái đã dành trọn cuộc đời mình cho việc nghiên cứu, sưu tầm, phục dựng 6 điệu xòe cổ, được coi là khởi nguồn của các điệu xòe khác. Ông Biến cho biết, những điệu xòe đã theo người Thái qua bao thế hệ cho đến ngày nay.
Trong các tài liệu còn ghi, người Thái khi đặt chân đến Mường Lò, kinh tế truyền thống là nông nghiệp, sống quần tụ trong các bản làng ở các vùng lòng chảo, ven các sông, suối. Trong cuộc mưu sinh để tồn tại và phát triển, người Thái luôn cần cù, sáng tạo trong lao động sản xuất, chinh phục thiên nhiên, chống lại thú dữ. Mỗi khi hoàn thành một công việc trọng đại, chinh phục được thiên nhiên hay chiến thắng kẻ thù, thú dữ, mọi người lại nắm tay nhau không phân biệt nam nữ, già trẻ nhảy múa, ăn mừng quanh đống lửa. Hoạt động ấy được lặp đi lặp lại nhiều lần, dần dần được nâng lên cả động tác lẫn ý thức, hình thành nên các điệu xòe. Vì thế có thể nói, những điệu xòe chính là mô phỏng những hoạt động lao động sản xuất và phản ánh đời sống văn hóa tinh thần của người Thái.
Theo năm tháng, xòe được lưu giữ và phát triển thành một không gian văn hóa hết sức đồ sộ về khối lượng trong cộng đồng. Các điệu dân vũ ấy diễn ra thường xuyên vào những dịp vui hội, lễ tết nhưng mức độ và hình thức thể hiện có khác nhau. "Cái gần nhau được nhiều nhất từ cấp trên cấp dưới, người già người trẻ, muốn gần gũi nhau thì chỉ có xòe. Nó thể hiện sự bình đẳng rất cao, cho nên người Thái có dịp vui, như tiệc cưới hay mừng nhà mới, hay bất cứ cuộc liên hoan gì đó mà không có xòe thì không vui, không thành công", nghệ nhân Lò Văn Biến nói.
Nghệ nhân Điêu Thị Siêng ở xã Nghĩa An, thị xã Nghĩa Lộ tỉnh Yên Bái thì cho biết: Người Thái quan niệm "không xoè không vui, không xoè lúa không tốt, không xòe trai gái không thành đôi...". Chính vì vậy trong bất cứ hội vui nào, các vòng xòe lại được rộng mở. Tình đoàn kết cộng đồng như được thắm đượm hơn, công việc trôi chảy, thuận lợi hơn. Với ý nghĩa ấy, các điệu xòe không khi nào tách khỏi đời sống, sinh hoạt thường ngày và luôn có trong các lễ hội cộng đồng, nghi lễ tín ngưỡng và sinh hoạt văn hóa của đồng bào Thái.
Theo lời nữ nghệ nhân thì xòe Thái có nhiều điệu, nhưng tựu trung đều bắt nguồn, cải biến từ 6 điệu xòe cổ. Các điệu xòe cổ này không chỉ đơn thuần để biểu diễn mà còn mang trong mình tất cả quan niệm về cách sống, cách nghĩ và nếp sinh hoạt của cộng đồng người Thái từ bao đời nay.
Các điệu xòe cổ gồm: “Khắm khen” (tức là Nắm tay): “Nhôm khăn” (Tung khăn), Đổn hôn (Bước tiến lùi), Phá xí (Bổ bốn), Khắm khăn mơi lảu (Nâng khăn mời rượu) và “Ỏm lọm tốp mư” (Đi vòng tròn vỗ tay). Khi thực hiện các điệu xòe cổ này thì người thiếu nữ Thái sẽ phải mang trang phục truyền thống gồm: váy, áo cóm, khăn Piêu.
"Những điệu xòe đều do cha ông, các bà các mẹ để lại, đó là tài sản quý với các thế hệ. Điệu xòe như cơm ăn, nước uống hàng ngày", nghệ nhân Điêu Thị Siêu chia sẻ.
Vùng đất Mường So xưa (gồm các xã Bản Lang, Khổng Lào và Mường So, huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu) cũng được biết đến là nơi phát tích các làn điệu xòe Thái cổ. Theo lời kể của cụ Tao Thị Phè ở bản Hổi Én, xã Mường So - người trong đội múa xòe chuyên biểu diễn phục vụ quan khách của vua Thái - Đèo Văn Ơn trước đây cho biết: Khi đó đội xòe châu Mường So có khoảng 20 người ở độ tuổi từ 12 đến 15.
"Ngày xưa mỗi khi các quan có khách thì con cháu ở trong đội múa ở đây mới đi thôi. Múa ở tận Lào Cai, Sa Pa, Bát Xát, Mường Hum và đến tận Hà Nội. Hoặc mỗi khi người ta tổ chức đám cưới hoặc có sự kiện gì vui là họ mời. Khi họ mời rồi thì mình cứ đi để vui thôi", cụ Phè nhớ lại.
Theo ông Nông Văn Nảo, nghệ nhân xứ Mường So, Xòe Thái được biết đến với 36 điệu, nhưng nổi bật nhất là các điệu xòe du xuân như: xòe nón, xòe khăn, xòe quạt, xòe nhạc, xòe vòng… "Ngày xưa múa xòe lúc đầu cũng rất đơn giản thôi, không theo một quy trình nào cả, gọi là cũng có chân tay nó vận động thế thôi, thế nhưng mà dần dần người ta nâng cao chất lượng múa lên. Điệu xòe phổ biến và cũng rất phổ thông, nghĩa là ai cũng biết xòe, thế nên là ta rủ nhau xòe, sau đó sẽ lôi cuốn được nhiều người tham gia", ông Nảo cho biết thêm.
Tại tỉnh Điện Biên, trong các lễ Xên bản, Xên mường và nhiều lễ hội truyền thống cũng như tiệc lớn, tiệc nhỏ khác đều có thực hành Xòe với nhiều hình thức như: xòe vòng, xòe khăn, xòe quạt… Điều này cho thấy sự tác động 2 chiều giữa thực hành nghi lễ với thực hành Xòe Thái, cả 2 loại hình di sản cùng tồn tại và bổ trợ cho nhau. Bà Lò Thị Ơn, ở xã Noong Hẹt, huyện Điện Biên cho biết: "Xòe đều được múa trong mỗi cuộc vui, dịp lễ Tết. Người Thái chúng tôi lưu truyền điệu múa này từ xưa đến nay vẫn thế. Mỗi điệu Xòe có một cách biểu đạt khác nhau, nhưng vẫn không thay đổi theo thời gian. Lúc còn bé xòe những điệu xòe ấy và giờ hơn 60 tuổi tôi vẫn xòe như thế".
Nhạc cụ phục vụ cho nhịp Xòe thường là: tính tẩu, kèn loa, khèn bè, trống, chiêng, chũm chọe, pí pặp, bẳng bu, mák hính... Những nhạc cụ ấy cùng âm thanh phát ra từ trang sức bạc đeo quanh thắt lưng của người phụ nữ Thái tạo thành thứ âm thanh rộn ràng, giàu nhịp phách, như mời gọi bất cứ ai.
"Từ ngày nhỏ, tôi đã học đánh trống chiêng, thổi khèn bè, và dần dần nó đã trở thành niềm đam mê. Bây giờ mặc dù tuổi đã cao, nhưng cứ mỗi dịp bản làng có lễ hội, vui đón xuân mới …thì tôi cũng như bà con trong bản vẫn nhiệt tình tham gia đánh trống chiêng, thổi khèn bè cho mọi người cùng vui múa xoè, quên hết cả sự vất vả, mệt nhọc. Khi múa xòe vui xuân mới không thể thiếu được trống chiêng và khèn bè", ông Lừ Văn Bánh, nghệ nhân thổi khèn bè múa xoè trống chiêng bản Nà Và, xã Viêng Lán, huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La phấn khởi nói.
Từ năm 2016, tỉnh Yên Bái và các tỉnh: Điện Biên, Sơn La, Lai Châu đã phối hợp chặt chẽ với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Ngoại giao và các bộ, ngành liên quan xây dựng hồ sơ “Nghệ thuật Xòe Thái” đệ trình UNESCO đưa vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Ngày 15/12/2021, tại phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 16 của UNESCO diễn ra tại Thủ đô Paris (Cộng hòa Pháp), di sản Nghệ thuật Xòe Thái của Việt Nam đã chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại./.
